Տոնական միջոցառումների մեկնարկը տրվել է Թանահատի  վանական  համալիրի  Սուրբ Ստեփանոս  եկեղեցում  թեմակալ  առաջնորդի  ձեռամբ  կատարված  օրհնության կարգով,  որից  հետո ներկաները  ունկնդրել  են «Գեղարդավանք»  երգչախմբի  ներկայացրած  ու Կոմիտասի  մշակմամբ  մեզ  հասած  հոգևոր,  աշխարհիկ  երգեր։

Պատմական  վկայությունների  համաձայն  վանական  համալիրի  տարածքում  գործել  է միջնադարյան  նշանավոր  կրթօջախը՝  Գլաձորի  համալսարանը։  Կրոնական, փիլիսոփայական, հասարակական-քաղաքական ու ստեղծագործական մտքի զարգացման կենտրոնը  հայոց  պատմության էջերում ուրույն  տեղ է զբաղեցնում։  Գլաձորում բարձրագույն կրթություն ստացած անվանի շատ մտավորականներ  իրենց գիտական ու հոգևոր գործունեությունը հետագայում շարունակել  են Գլաձորում,  նաև՝ Հայաստանի մյուս նահանգներում։

Գլաձորի համալսարանի գործունեության մշակութային, գիտական ու կրթական նշանակությունը իրենց խոսքում կարևորել են Վայոց ձորի թեմի առաջնորդ Տեր Աբրահամ արքեպիսկոպոս Մկրտչյանը, Մատենադարանի փոխտնօրեն Աշոտ Մաթևոսյանը։  Նրանց  համոզմամբ  Գլաձորի համալսարանը  բացառիկ  երևույթ է հայոց պատմության մեջ, իսկ 35 տարի առաջ խորհրդային իշխանությունների օրոք Գլաձորի համալսարանի 700-ամյակը մեծ շուքով նշելը՝ մեծ հերոսություն։

«Գլաձորի համալսարան»-ի 735-ամյակի տոնակատարությունը նախաձեռնել ու կյանքի  է  կոչել «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի  պահպանության  ծառայություն» ՊՈԱԿ-ը,  որի մասնաճյուղն է «Գլաձորի  համալսարան» պատմամշակութային  արգելոց-թանգարանը, Թանահատի վանական համալիրը՝  ենթահուշարձաններով։

ՊՈԱԿ-ի տնօրեն  Արա  Թարվերդյանի փոխանցմամբ  Գլաձորի  համալսարանը  համահայկական նշանակություն ունի մեր պատմության  մեջ և  կրթօջախի գոյությունը ապացուց է, որ մենք կրթության ու դպրության խորը արմատներ ենք ունեցել։

Տոնական միջոցառման մասն էին կազմել  նաև Եղեգնաձորի Մշակույթի տան  հարակից տարածքում գործող տաղավարները։ Վայոց  Ձորի տարածաշրջանային պետական  քոլեջի ուսանողները, անհատ վարպետները, «Սյունիք-զարգացում» հասարակական կազմակերպության համայնքային կենտրոններում իրականացվող մանրանկարչության, բատիկի և վիտրաժի խմբակները ներկայացել էին խաչքարագործ, կավագործ, ծղոտագործ  վարպետների աշխատանքների  ցուցադրությամբ,  նաև՝ վարպետաց  դասեր են անցկացրել։

Սեպտեմբերի 15-ին Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին տոնում է  Խաչվերացը  (Սըրբխեչը),  որը Հայ Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից վերջինն է:  Այն  Վայոց ձորի թեմում գտնվող Արկազի  Սուրբ Խաչ վանքի ուխտի օրն է:
Հրավիրում ենք բոլոր հավատացյալ հայորդիներին` ներկա գտնվելու մատուցվելիք Սուրբ և Անմահ Պատարագին (սկիզբը՝ 10:30)  և Խաչի թափորին:

Վայոց ձորի մարզի Վերնաշեն գյուղից 7 կմ դեպի արևելք գտնվում է Արկազի Ս. Խաչ վանքը (Թանահատի վանքից (Գլաձորի միջնադարյան համալսարանից) 2կմ արևելք), որը Վայոց ձորի նշանավոր ուխտատեղիներից է և պատմական աղբյուրներում հիշատակվում է 8-րդ դարից:

Վանքը կոչվում է Սուրբ Խաչ, քանի որ եկեղեցու հարավ-արևելյան ավանդատանն է ամփոփված Հիսուս Քրիստոսի խաչելության փայտի մասունքը:

Ինչպես ավանդվում է Հովհաննես  Դրասխանակերտցի  կաթողիկոս-պատմիչի, Ասողիկի և այլոց կողմից, երբ 7-րդ դարում Հերակլ Բյուզանդական կայսրը հաղթելով պարսիկներին և ազատելով Խոսրով արքայի կողմից գերեվարված խաչափայտը, իր բանակով անցնում է Հայոց աշխարհը։ Այստեղ նրան է ներկայանում Սյունյաց Բյուրեղ տիկինը, որը դեպի Պարսկաստան արշավանքից առաջ, Վասպուրականում Հերակլ կայսերը ընծայել էր հազար սաղավարտ, ոսկեկուռ զեն և հազար զրահ, և հանձնել էր 3.000 մարդուց բաղկացած մի գունդ։ Երբ Հերակլ կայսրը, ի նշան երախտիքի,  առաջարկում է կամ գանձ, կամ երկիր, Սյունյաց տիկինը խնդրեց Կենաց փայտից մի կտոր, որի մի մասն էլ ամփոփել է այստեղ։ Սուրբ Խաչը Հայաստանի նշանավոր ուխտագնացության վանքերից մեկն է եղել։ Նրա տոնը եղել է հոկտեմբերի 8-ին կամ 11-ին (Հավանաբար հին տոմարով է)։

Շնորհիվ այդ բանի, Արկազի Սուրբ Խաչ վանքը մշտապես իրեն է գրավել բազմահազար ուխտավորների, ոչ միայն շրջակա գյուղերից, այլև ուրիշ գավառներից ու քաղաքներից, նույնիսկ` արտասահմանից։

Վանքը նախկինում փոքր է եղել։ Նրա վերակառուցման նախաձեռնությունը 19-րդ դարի Վայոց ձորի նշանավոր քահանաներ մալիշկեցի  Տեր–Առաքել  Տեր–Աստվածատրյանինը  և  Բաշքենդցի  (Վերնաշեն)   Տեր–Ավագ  Աբրահամյանինն  է,   1960-1964թթ.: Այնուհետև եկեղեցու վերաշինման հարցը իր ձեռքն է վերցրել Գևորգ  Դ  կաթողիկոսը։ Վերջապես վանքի վերաշինությունն ավարտվում է 1871թ. և հետևյալ 1872թ. աշնանը, Սուրբ Խաչի տոնի օրը` հոկտեմբերի 10-ին, բազմահազար ուխտավորների ու հյուրերի ներկայությամբ օծվում է Գրիգոր եպիսկոպոս Գրիգոր Մուշեղյանցի կողմից  (Քաջբերունի, Ճանապարհորդական նկատողություններ, էջ 270-271, Երևան -2003թ. )։

Եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ ավազաքարից և իրենից ներկայացնում է  գմբեթավոր բազիլիկա. չորս մույթերը, որոնք, իրար են միանում կամարներով, իրենց վրա են կրում գմբեթը: Արևելյան մասում է գտնվում կիսաշրջանաձև խորանը և ավանդատները: Մուտքերը երեքն են՝ արևմտյան, հարավային և հյուսիսային կողմերից:

Եկեղեցին շրջափակված է քարե պարիսպով, որի ներսում պահպանվել են վանականների և ուխտավորների համար նախատեսված սենյակները:

Արկազի վանքի հետ է կապված նաև Վայոց ձորի նորագույն պատմության շատ էջեր։ Վայոց ձորի հրամանատար Յապոնը, Հովհաննես Պարոնյանը Զանգեզուրից անցնելով Վայոց ձոր, իր շտաբը տեղավորեց Արկազի Սուրբ Խաչ վանքին կից սենյակներում և 1921թ. փետրվարի 16-17-ին այստեղից սկսեց ղեկավարել Վայոց ձորի ազատագրումը բոլշևիկներից։

Վանքի վերջին վերանորոգությունը (ճարտ.` Անդրանիկ Սարգսյան) ավարտվել է  2011թ.-ին`   բարերարությամբ   Վարդան   Հայրապետյանի   և  մեծ հանդիսավորությամբ  վերաօծվել է սեպտեմբերի 11-ին՝  Խաչվերացի  տոնի  օրը,  Ն.Ս.Օ.Տ.Տ.  Գարեգին  Բ  Ամենայն    Հայոց  Կաթողիկոսի   ձեռամբ:

Վանքին կից ուխտավորների համար կառուցվել է նաև սեղանատուն և զանգակատուն:

Արկազի Սբ. Խաչը գործող եկեղեցի է:

Խաչվերացը Հայ Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից վերջինն է: Այն Խաչին նվիրված տոներից ամենակարևորն է, որովհետև նվիրված է գերությունից խաչի վերադարձի և փառաբանության հիշատակին: Հայաստանյայց Եկեղեցում Խաչվերացը տոնում են սեպտեմբերի 11-17-ն ընկած ժամանակահատվածում հանդիպող կիրակի օրը: Այս տարի այն նշվելու է սեպտեմբերի 15-ին:

Խաչվերացը տոնվում է ի հիշատակ Տիրոջ խաչափայտի` պարսկական գերությունից Երուսաղեմ վերադարձի և Գողգոթայում կանգնեցման (վերացման): Այստեղից էլ տոնը կոչվում է Խաչվերաց:

Տոնին նախորդող շաբաթ օրը կատարվում է եկեղեցու Նավակատիքի տոնը՝ «Տօն Սրբոյ խաչին»: Նավակատիք նշանակում է նոր կերտված, նոր կառուցված եկեղեցու հանդես և կազմված է «նավավ»` նոր և «քերթեն»՝ կերտել, կառուցել արմատներից: Եկեղեցու այս նավակատիքն էլ նվիրված է Երուսաղեմի Ս. Հարության տաճարի նավակատիքին և ընդհանրացված ձևով խորհրդանշում է ընդհանրապես եկեղեցու նավակատիքը և կատարվում է Խաչվերացին նախորդող օրը:

614թ. Պարսկաստանի Խոսրով թագավորը հարձակվում է Երուսաղեմի վրա, ավերում այն, սրի քաշում ժողովրդին, մեծ թվով գերիներ տանում: Որպես անարգանք քրիստոնյաներին` Սուրբ Հարության տաճարից գերեւարվում և Պարսկաստան է տարվում նաև Տիրոջ խաչափայտը: Պարսկաստանում խաչափայտի զորությամբ շատերը դարձի են գալիս, մկրտվում և դառնում քրիստոնյա: Խաչափայտը գերության մեջ է մնում 14 տարի: 628 թ. Բյուզանդիայի Հերակլ կայսրը քրիստոնեական մի հսկա բանակով հարձակվում է պարսիկների վրա, ազատագրում Ս. Խաչը և այն վերադարձնում նախկին վայրը: Որպես պատմական վկայություն` նշենք, որ հայ ժողովուրդն անմասն չէ խաչի ազատագրման գործից: Կայսրին ռազմական օժանդակություն է ցույց տվել նաև հունական մասի հայոց զորքը` Մժեժ Գնունու գլխավորությամբ:

Խաչը հանդիսավոր թափորով տարվում է Երուսաղեմ` Փոքր Ասիայի վրայով, ու բնական էր, որ այն անցնելու էր պատմական Հայաստանով: Թափորն անցնում է Կարին (Էրզրում) քաղաքով, իսկ Կարնո լեռների ստորոտներից մեկում, ուր խաչի դրված տեղից վճիտ աղբյուր է բխում, կառուցվում է Խաչավանքի եկեղեցին: Կայսրը խաչափայտը սրբությամբ երեք տարի Կ.Պոլսում պահելուց հետո անձամբ, կառքի մեջ ծնկած, այն ձեռքերում բռնած, Երուսաղեմ է տանում և իր ուսի վրա դրած Գողգոթայի գագաթը հանելով` բարձրացնում է Սուրբ Հարության վերանորոգված տաճարում` ի տես բոլոր քրիստոնյաների: Այդ ժամանակից էլ վերջնականորեն հաստատվեց և սկսվեց մեծ հանդիսավորությամբ տոնվել խաչի բարձրացման հիշատակը` Խաչվերացը:

Խաչը, ինչպես հայտնի է, հնում եղել է չարչարանքի գործիք: Երբ Հիսուս խաչվեց, այդ նույն խաչափայտը դադարեց չարչարանքի գործիք լինելուց: Խաչը դարձավ փրկության միջոց, Քրիստոսի սիրո արտահայտությունը, քանզի սիրել` նշանակում է նաև զոհաբերություն, զրկանք հանձն առնել: Սերը միայն զգացում չէ, սերը կյանք է և գործ: Եվ Քրիստոսի խաչելությունը հենց այդ սիրո արտահայտությունն է: Խաչն այսօր մեզ համար դարձել է փրկության միջոց, հարության խորհուրդ, պահպանիչ զորություն, քավության զոհասեղան, բժկության աղբյուր:

Խաչվերացի տոնը մեզ համար նախևառաջ հարությամբ նորոգվելու խորհուրդն ունի: Պատահական չէր, որ 3 խաչերը (մեկը` Քրիստոսի, 2-ը` ավազակների), մահացած մարդկանց վրա դնելով, հայտնաբերեցին Փրկչի խաչափայտը, քանի որ մահվան այդ գործիքը Քրիստոսի Սուրբ Արյունով ստացավ նորոգելու, բժշկելու և հարություն տալու զորություն: Քրիստոս, խաչի վրա մեռնելով, հաղթեց մարդկությանը սարսափեցնող մահվանը և ջախջախեց սատանայի գլուխը:

Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ Խաչը դարձավ երկնքի և երկրի միջև եղած վիհը միացնող կամուրջը, «դրախտի դռները բացողն ու երկնային արքայությունը որպես ժառանգություն տվողը»: Խաչի վեր բարձրացումով սարսափահար եղավ սատանան: Խաչի բարձրացումով մեկ անգամ ևս հաստատվեց Քրիստոսի հաղթանակն ընդդեմ մահվան, դժոխքի և բոլոր նրանց, ովքեր անարգում ու չեն պատվում Տիրոջ խաչը:

Ժողովուրդը Խաչվերացին կատարում է անթիվ ուխտագնացություններ: Որոշ բնակավայրերում մարդիկ իրենց ձեռքերով խաչեր են պատրաստում և զարդարում գույնզգույն ծաղիկներով, հատկապես ռեհանով: Ժողովուրդը ռեհանն է համարում խաչի ծաղիկ:

Ընդհանուր առմամբ` Խաչվերացը կամ «Սըրբխեչը» աշնան սկիզբը խորհրդանշող ուրախ տոն է: Տոնի նախօրեին` շաբաթ օրը կանայք խմորեղեն են պատրաստում, տղամարդիկ` ուլ մորթում ու գորովի պատրաստում: Ժողովրդական ավանդության համաձայն, ուլի միսը և ձավարով փլավն այդ օրվա առանձնահատուկ ուտելիքն է, առանց որի տոնը լիարժեք չի կարող լինել:

Շատ տեղեր Խաչվերացը` «Սըրբխեչը»  ընկալում են որպես աշնանամուտ: Ինչպես ասում էին քեսապցիները` «Խաչ, վերմակը առ, ներս փախիր»,- այսինքն` բացօթյա գիշերողներն այլևս տանն են գիշերում:

ՏՈՆԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԽԱՉԻ ԹԱՓՈՐՈՎ և ԱՆԴԱՍՏԱՆԻԿԱՐԳՈՎ

Ի հիշատակ խաչի այս գերեդարձի՝ եկեղեցում կատարվում է խաչի թափոր: Ռեհանով զարդարված խաչը թափորով պտտեցնելը համարվում է հիշողությունը Խաչափայտի՝ Հայկական լեռնաշխարհի ծաղկավետ վայրերով հանդիսավորությամբ տարվելուն:

Հայոց Եկեղեցու ամենօրյա արարողությունների Ճաշոց գրքում տոնի արարողության մասին ասվում է.

«Իսկ յառաջ քան զերեկոյեան ժամն՝ դիցեն արծաթի սկտեղբ զՍուրբ Խաչն (որ ունի զմզսն ինչ ի Խաչափայտէն) ի սարկաւագատունն և զարդարեսցեն զնա ռեհանով և վարդեղէն ջրով և ծածկեսցեն պատուական կտաւով: Եւ յիններորդ ժամուն ժողովեսցեն յեկեղեցին և նախ՝ զհսարակաց կարգն կատարեսցեն» (Ճաշոց գիրք Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Վաղարշապատ, 1872, էջ 632):

Ահա այսպես Ս. Խաչը դնում են արծաթե սկուտեղի վրա, զարդարում են ռեհանով և վարդաջրով ու